Co bardziej szkodzi ludzkości, ludzie głupi czy ludzie źli?

Najczęściej się z tego śmiejemy. W końcu głupota może być całkiem zabawna. Kiedy mój przyjaciel zapytał niedawno grupę z nas, jak Hitler miał na nazwisko, roześmialiśmy się. Kiedy mój brat dowiedział się zaledwie w zeszłym miesiącu, że renifery to prawdziwe zwierzęta – no cóż, to też było zabawne. Dobroduszne żartowanie z czyjejś niewiedzy jest codzienną częścią życia.

Głupota ma jednak swoją ciemną stronę. Dla teologa i filozofa Dietricha Bonhoeffera osoba głupia jest często bardziej niebezpieczna niż ta zła.

Wróg wewnętrzny

W komiksach i filmach akcji wiemy, kim są czarne charaktery. Noszą ciemne ubrania, zabijają dla kaprysu i szaleją z radości nad swoim diabolicznym planem. W życiu również mamy oczywiste czarne charaktery – dyktatorów, którzy łamią prawa człowieka lub seryjnych morderców i brutalnych przestępców. Mimo że ci ludzie są źli, nie stanowią największego zagrożenia, ponieważ są znani. Kiedy coś jest już znanym złem, dobro świata może się zjednoczyć, aby go bronić i zwalczać. Jak to ujął Bonhoeffer: „Można protestować przeciwko złu; można je zdemaskować i w razie potrzeby zapobiec mu przy użyciu siły. Zło zawsze nosi w sobie zalążek własnego przewrotu”.

Głupota to jednak zupełnie inny problem. Nie możemy tak łatwo zwalczyć głupoty z dwóch powodów. Po pierwsze, jesteśmy zbiorowo znacznie bardziej tolerancyjni wobec niej. W przeciwieństwie do zła, głupota nie jest wadą, którą większość z nas traktuje poważnie. Nie piętnujemy innych za ignorancję. Nie przekrzykujemy ludzi za to, że nie znają się na rzeczy. Po drugie, głupi człowiek jest śliskim przeciwnikiem. Nie pokona go debata, ani nie otworzy się na rozum. Co więcej, kiedy głupi człowiek jest przyparty do muru – kiedy jest skonfrontowany z faktami, których nie da się obalić – pęka i wybucha złością. Bonhoeffer ujmuje to tak:

Ani protesty, ani użycie siły niczego tu nie osiągają; racje trafiają w próżnię; faktom, które przeczą czyimś uprzedzeniom, po prostu nie trzeba wierzyć – w takich chwilach głupi człowiek staje się nawet krytyczny – a gdy fakty są niepodważalne, po prostu odsuwa się je na bok jako nieistotne, jako przypadkowe. W tym wszystkim głupi, w przeciwieństwie do złośliwego, jest całkowicie zadowolony z siebie, a będąc łatwo drażliwym, staje się niebezpieczny, przechodząc do ataku.

Z wielką mocą przychodzi wielka głupota

Głupota, podobnie jak zło, nie jest żadnym zagrożeniem, dopóki nie ma władzy. Śmiejemy się z rzeczy, gdy są nieszkodliwe – jak na przykład ignorancja mojego brata w kwestii reniferów. To nie sprawi mi bólu. Dlatego jest to zabawne.

Problem z głupotą polega jednak na tym, że często idzie ona w parze z władzą. Bonhoeffer pisze: „Przy bliższej obserwacji staje się jasne, że każdy silny wzrost władzy w sferze publicznej, czy to o charakterze politycznym, czy religijnym, zaraża głupotą dużą część ludzkości”.

Działa to na dwa sposoby. Pierwszy to taki, że głupota nie pozbawia cię prawa do sprawowania urzędu czy władzy. Historia i polityka pławią się w przykładach, kiedy głupi wznieśli się na szczyt (i gdzie mądrzy zostali wykluczeni lub zabici). Po drugie, natura władzy wymaga od ludzi rezygnacji z pewnych zdolności niezbędnych do inteligentnego myślenia – zdolności takich jak niezależność, krytyczne myślenie i refleksja.

Bonhoeffer argumentuje, że im bardziej ktoś staje się częścią establishmentu, tym mniejszą staje się jednostką. Charyzmatyczny, ekscytujący outsider, tryskający inteligencją i rozsądną polityką, staje się imbecylem w momencie objęcia urzędu. To tak, jakby „slogany, hasła i tym podobne... wzięły go w posiadanie. Jest pod wpływem zaklęcia, oślepiony, nadużywany i wykorzystywany w samym swoim bycie”.

Władza zmienia ludzi w automaty. Inteligentni, krytycznie myślący ludzie mają teraz do przeczytania skrypt. Będą angażować raczej swoje uśmiechy niż mózgi. Kiedy ludzie dołączają do partii politycznej, wydaje się, że większość wybiera raczej podążanie za nią niż przemyślenie sprawy. Władza wysysa inteligencję z człowieka, pozostawiając go podobnym do animowanego manekina.

Teoria głupoty

Argument Bonhoeffera jest więc taki, że głupota powinna być postrzegana jako gorsza od zła. Głupota ma znacznie większy potencjał niszczenia naszego życia. Więcej szkód wyrządza jeden potężny idiota niż banda makiawelicznych intrygantów. Wiemy, kiedy istnieje zło, i możemy odmówić mu władzy. Ze skorumpowanymi, opresyjnymi i sadystycznymi wiemy, na czym stoimy. Wiesz, jak zająć stanowisko.

Ale głupotę jest o wiele trudniej wyplenić. Dlatego jest to niebezpieczna broń: ponieważ złym ludziom trudno jest przejąć władzę, potrzebują głupich ludzi do swojej pracy. Jak owce na polu, głupia osoba może być kierowana, sterowana i manipulowana, aby zrobić dowolną liczbę rzeczy. Zło jest władcą marionetek i niczego nie kocha tak bardzo jak bezmyślnych marionetek, które mu to umożliwiają – czy to w społeczeństwie, czy w korytarzach władzy.

Lekcja od Bonhoeffera jest taka, aby w bliskim towarzystwie śmiać się z tych głupich momentów. Ale powinniśmy się złościć i bać, gdy głupota bierze górę.

Autor, Jonny Thomson wykłada filozofię w Oxfordzie. Prowadzi popularne konto Mini Philosophy, a jego pierwsza książka to Mini Philosophy: A Small Book of Big Ideas wydana po polsku jako Filozofia dla zabieganych.