Nadchodzą szambonurczynie, naukowczynie i chirurżki! Czy powinniśmy się bać feminatywów?

Czemu nie razi nas wyraz „nauczycielka” czy „sprzedawczyni” albo „sklepikarka”, a już „generałka” czy „kierowczyni” wywołuje u nas mimowolne skrzywienie twarzy, jakby ktoś z pełną premedytacją mówił „wziąść”, czy „poszłem”? Jak to jest, że w stosunku do niektórych zawodów używamy żeńskich odpowiedników, a w przypadku innych już nie? Czemu podłogę w moim bloku myje „woźna", a spółdzielnią mieszkaniową zarządza „pani dyrektor”? Zapytałem kiedyś o ten problem pewną osobę z kręgów naukowych gender studies i usłyszałem, że… nieużywanie feminatywów jest zaplanowanym przez mężczyzn dążeniem do utrwalania patriarchatu w języku i co za tym idzie – manifestowaniem dogłębnej pogardy dla kobiet. Bełkot odstawmy jednak na bok i postarajmy się przyjrzeć faktom.


A fakty są takie, że kiedyś częściej spotkać było można mężczyzn piastujących wysokie funkcje państwowe i urzędy. To faceci rozwijali kariery akademickie, kierowali firmami i dokonywali wielkich wynalazków. Jeszcze na początku XX wieku Polki miały ogromny problem, aby pójść na studia w naszym kraju, a wiele zdeterminowanych pań, chcąc zdobyć wiedzę, musiało uciekać np. do Niemiec. Od kobiet wymagano za to wiedzy czysto praktycznej – musiały umieć szyć, gotować, sprzątać i zajmować się dziećmi. Pozbawione możliwości uczenia się na wyższych uczelniach mogły więc głównie być krawcowymi, kucharkami, sprzątaczkami lub ewentualnie przedszkolankami (swoją drogą jak będzie brzmiała męska forma tego zawodu?).

Dopiero w 1894 roku Kongres Pedagogów Polskich uchwalił prawo pozwalające przedstawicielkom płci pięknej uczęszczać na studia. W czasach kiedy to mało która kobieta miała za sobą maturę, nagle umożliwiono im zdobywać tytuł magistra! Łatwo nie było – wiele uczelni stworzyło na wykładowych salach miejsca „tylko dla pań”, a spore problemy robiło też społeczeństwo – przecież kobieta powinna w domu siedzieć, dzieci karmić, a nie zaśmiecać sobie głowę nauką! A jednak, mimo wielu przeszkód, kobiety zdobywały wiedzę, dostawały dyplomy, a z czasem zaczęły też pracować w zawodach, które dotąd kojarzone były tylko z mężczyznami.


W pierwszych dekadach XX wieku język zaczął ewoluować. Pojawiła się tendencja do tworzenia feminatywów. No bo skoro pacjentów przyjmuje doktor płci żeńskiej, czyż nie powinniśmy nazywać kogoś takiego „doktorką”? A ta pani, która pracuje w aptece? Czyż to nie „farmaceutka”?

Emancypacja kobiet sprawiła, że słowniki języka polskiego z początków ubiegłego wieku zapełniły się nowymi nazwami żeńskich zawodów.
Proces ten zwolnił nieco w okresie międzywojennym, jednak całkowity odwrót od feminatywów nastąpił dopiero w PRL-u, kiedy to zaczęto lansować językowe zmiany i komunistyczną nowomowę. Z jednej strony lansowano żeńskie formy zawodów dot. głównie rolnictwa i przemysłu (np. „brygadzistka” czy „traktorzystka”), z drugiej postawiono na tzw. generyczność nazw stanowisk bardziej prestiżowych. Odstawiono więc na bok dobrze już oswojoną „dyrektorkę”, „socjolożkę”, czy „kierowniczkę” i zastąpiono ją „panią dyrektor”, „panią socjolog” i „panią kierownik”. Zgodnie z tym trendem kobiety i mężczyźni piastujący niektóre zawody powinni byli posługiwać się wspólną dla nich, męskoosobową nazwą poprzedzoną rzeczownikiem „pan/pani”, mającym na celu określić płeć danej osoby.


Można by rzec, że gdyby nie okres PRL-u, dziś nikogo by nie oburzały „docentki”, „poruczniczki” i „psycholożki”. Tymczasem w tej chwili mamy w naszym języku pewien dysonans. Z jednej strony pań pracujących we właściwie wszystkich możliwych zawodach jest bez liku, a w dalszym ciągu polszczyzna zdaje się akceptować głównie określenia funkcji, które przedstawicielki płci pięknej pełniły w XIX wieku, zanim wpuszczono je do gmachów uczelni, pozwolono wyjść z kuchni, odczepić gówniaka od cycka i rzucić w kąt szmatę do podłogi.

Mamy więc teraz taki misz-masz, gdzie niektóre żeńskie określenia zawodów są akceptowane, a inne nie. Nie dziwne zatem, że temat feminatywów powraca od ostatnich dekad z coraz większą siłą. Problem w tym, że głoszona przez środowiska feministyczne potrzeba przeprowadzenia rewolucji językowej spotka się z szybkim odwetem, bo przecież procesy zmian w mowie to nie kwestia dni, a całych dekad. A kłopot z łamaniem sobie języka w desperackich próbach nadania jakiejś zawodowej funkcji znamion płci żeńskiej jest czasem większy, niż się wydaje.


Już sam najprostszy zabieg feminizacji niektórych zawodów, polegający na dodaniu do końcówki wyrazu przyrostka „-ka”, prowadzi do powstawania pewnych absurdów. Ot, chociażby „kapitanka” - wyraz od dawna funkcjonujący jako określenie nadbudówki na górnym pomoście okrętu, gdzie przechowywane są mapy i przyrządy meteorologiczne, albo „pilotka”, bardziej kojarzona z czapką niż z panią zasiadającą za sterami Boeinga. Mało tego – niektóre wyrazy tego typu są po prostu ciężkie do wymówienia i grożą złamaniem otwartym języka. Spróbujcie powiedzieć szybko, bez plucia na monitor: „architektka” albo „prefektka”.
Innym problemem jest też to, że o ile takie słowa, jak „profesor”, dyrektor” czy „doktor” brzmią dostojnie i w pełni oddają powagę tych stanowisk, to już „profesorka”, dyrektorka” czy „doktorka” trącą kolokwialną mową uczniów, którzy pośpiesznie zaciągając się chesterfieldem w szkolnym kiblu ostrzegają swoich rówieśników hasłem w stylu: „Kończcie szybko! Facetka idzie!”.


Takie zabiegi, wbrew intencji samych zainteresowanych, mogą dać zgoła odmienny efekt od zamierzonego. Dzielna feministka chcąc z szacunkiem przedstawić panią kierującą samochodem powie o niej „szoferka”, być może nawet nie zdając sobie sprawy, że zabrzmi to bardziej jak określenie wypierdzianej kabiny starego tira niż jakiegoś szczytnego zawodu.
Tymczasem od lat funkcjonuje w naszym języku wyraz „posłanka”, który to budzi spore emocje wśród językoznawców. Niektórzy twierdzą, że poprawnie powinno się mówić „posełka”. Problem w tym, że takie słowo już kiedyś istniało i faktycznie było żeńską odmianą „posła”, ale w nieco szerszym znaczeniu – określającym kogoś, kto jest posłańcem czy wysłannikiem. Natomiast już w XVII wieku istniał wyraz „posełkini” i miał on bardziej zbliżone do współczesnej definicji znaczenie. Tymczasem według profesora Jerzego Bralczyka poprawną formą będzie tu „poślica”, bo przecież wyraz „poseł” powinien odmieniać się w ten sam sposób co „karzeł”, „orzeł” czy „diabeł”. Przyznajcie, że „poślica Krystyna Pawłowicz" brzmiałoby znacznie bardzo adekwatnie do cech intelektualnych naszej ulubionej „polityczki", czyż nie?

Jak widać, problem z naszym językiem jest taki, że posługując się narzuconymi wzorcami, możemy doprowadzić do powstawania słów-koszmarków. No bo jak nazwać kobietę, która jest dupkiem? Dupką? Dupczynią?


Jednak to nie następująca na naszych oczach ewolucja polszczyzny jest irytująca, ale fakt, że u usilnych prób forsowania feminatywów nie leży wcale troska u unormowanie językowego dysonansu czy walka o poprawność naszej ojczystej mowy, ale bardziej próba demonstrowania własnej ideologii. Często mówimy więc tu o manifeście politycznym, a nie jakichś wyższych pobudkach. Nie czarujmy się – nasz język ciągle ewoluuje i prędzej czy później przywykniemy do „filolożek”, „naukowczyń” i „polityczek”, ale nie przyspieszajmy tej drogi jękami o niesprawiedliwym patriarchacie językowym i męskich oprawcach gnębiących kobiety już nie tylko fizyczną krzywdą, ale i mową codzienną.


Tymczasem, powiem Wam, że mnie osobiście niektóre desperackie próby sfeminizowania nazw pewnych zawodów najzwyczajniej w świecie bawią swoją nieporadnością i pretensjonalnym brzmieniem. Zdaję sobie natomiast sprawę, że są to wyrazy zgodne z zasadami poprawnej polszczyzny. O ile jednak pewne feminatywy wydają mi się po prostu zabawne, to już do szału doprowadza mnie fakt, że jutro rano mam brainstormowy meeting dotyczący approvalu mojego reportażu i trochę obawiam się feedbacku, bo tekst napisałem wczoraj na ASAP-ie podczas wymuszonego crunch-time’u. Boję się, że wyjdzie z tego niezły fakap.