Tekst ten wisi w sieci od roku, ale pewno niewielu czytało, a może zaciekawi Was zryw, który szans powodzenia również nie miał. Ale chyba w życiu wszystkich uciśnionych przychodzi moment, kiedy mówią "k*rwa, dosyć!" Dziś w Bułgarii upamiętniana jest 140 rocznica zrywu niepodległościowego. Garstka szaleńców rzuciła wyzwanie Imperium Osmańskiemu.
Każdy naród ma w swojej historii wydarzenia, które kształtują jego wartości, dumę czy charakter. Uosabiają ducha i potrafią jednoczyć pokolenia wokół idei im towarzyszących. 20 kwietnia* 1876 roku malutki naród, żyjący od ponad czterystu lat pod panowaniem tureckiego najeźdźcy, rzuca wyzwanie wielkiemu imperium. Temu narodowi przyświeca jeden cel – Wolność. Poniższymi linijkami chciałbym upamiętnić zryw tych dzielnych ludzi. Ogrom prac, jakie w przygotowanie powstania włożyli tacy ludzie jak Giorgi Benkowski, Baczo Kiro, Hristo Botev, Panajot Volov i wielu innych pozwala wierzyć, że dążenie do wyznaczonego celu daje siłę i motywację, jaką potrafi dać tylko Idea.
Wydaje mi się dość oczywistym, iż powstańcy mieli świadomość, że zrywem tym nie pokonają Imperium Osmańskiego. Celem nadrzędnym było uświadomienie społeczności międzynarodowej, że tam, na Bałkanach, jest mały naród, który od lat cierpi pod butem zaborcy. I cel ten osiągnęli w stu procentach. Już w następnym roku po powstaniu, w 1877, wybuchła wojna rosyjsko–turecka, a w 1878 na mapę Europy wróciła niepodległa Bułgaria.
W przededniu.
Państwo tureckie słabło. W połowie lat siedemdziesiątych XIX wieku imperium stawiało czoła licznym problemom ekonomicznym. Dług u zagranicznych wierzycieli rósł, korupcja w aparacie administracyjnym kwitła w najlepsze, a kasa świeciła pustkami. Wielka Porta postanowiła zwiększyć podatki w imperium. Zwyczajowo nowe obciążenia trafiały przede wszystkim na barki narodów podbitych, a w szczególności ludów chrześcijańskich. W 1875 roku wybuchło powstanie na terenach Bośni i Hercegowiny. W tym samym czasie z Rumunii do Istambułu wyruszyła grupa Bułgarów z celem zamordowania sułtana i podpalenia miasta. Akcję ostatecznie odwołano, Hristo Botev uznał, że takie działania byłyby raczej kompromitacją ruchu narodowowyzwoleńczego niż jakąkolwiek kartą przetargową dla Sprawy. W końcu tegoż roku również na terenie Bułgarii w regionie Starej Zagory doszło do zrywu, jednak powstanie zostało szybko stłumione.
Ten okres to również coraz częstsze zagraniczne podróże Bułgarów. Mając styczność z szeroko pojętą kulturą, sztuką, edukacją czy handlem, widzą i pragną czegoś więcej. Pragną wolności dla swego narodu. Wszystkie te znaki wiodą ku jednemu, masowemu buntowi przeciw okupacji tureckiej.
Fundamenty pod nadchodzące powstanie zostają wylane w miejscowości Giurgievo, gdzie 11 listopada 1875 roku rozpoczyna działalność Guirgievski Komitet Rewolucyjny pod wodzą Stefana Stambolova. W jego skład wchodzą liczące się postaci ruchu Bułgarskiego Odrodzenia Narodowego, takie jak Panajot Volov, Giorgi Benkowski, Nikola Obretenov czy Stojan Zaimov. W krótkim czasie powstaje plan działania, który zakłada podział Bułgarii na pięć okręgów rewolucyjnych. Są to:
1. Okręg Tyrnowski, którego apostołem, czyli dowódcą, mianowano Stefana Stambolova;
2. Okręg Slivenski, z apostołem Ilarionem Dragostinovem;
3. Okręg Vraczanski, z apostołem Stojanem Zaimovem;
4. Okręg Płowdiwski, z apostołem Panajotem Volovem;
5. Przewidywany okręg piąty, Sofijski, nigdy nie wyszedł poza plany powstańców. Jego apostołami mieli zostać Nikola Obretenov i Nikola Slavkov.
Komitet rozpatruje trzy ewentualne daty rozpoczęcia walk – 11 kwietnia, 1 maja i 11 maja. Po uzgodnieniu większości szczegółów, działacze Komitetu przedostają się na tereny Bułgarii, by w swych okręgach przygotowywać faktyczny bunt, wyjść poza strefę spisków i zająć się realną pracą w terenie.
Ze wszystkich okręgów rewolucyjnych najlepiej przygotowany do powstania był okręg czwarty, Płowdiwski. Wkrótce po przyjeździe z Giurgievo rewolucjoniści postanawiają przenieść centralę okręgu do miejscowości Panagiuriszte. Główne powody są dwa. Po pierwsze, okolica jest znacznie spokojniejsza, Turcy nie przejawiają tam zbyt dużej aktywności. Po drugie, lokalna społeczność jest dużo bardziej zmobilizowana i skora do działań. Organizacją buntu w czwartym okręgu zajmuje się kwiat ruchu wyzwoleńczego – Giorgi Benkowski, Todor Kableszkov i Panajot Volov. Działania przebiegają sprawnie i szybko udaje się stworzyć większą siatkę rewolucyjną. Niestety, w pozostałych okręgach nie idzie to tak łatwo – są spore problemy z komunikacją, czego efektem jest dużo gorsze przygotowanie do walki. Historycy, jak rzadko, są niemal jednogłośnie zgodni twierdząc, że to właśnie problemy z koordynacją działań pomiędzy okręgami były główną przyczyną pogromu powstania.
14 kwietnia 1876 roku Giorgi Benkowski zwołuje zebranie rewolucjonistów we wsi Oboriszte, nieopodal Panagiuriszte. Powodem takiego wyboru jest coraz intensywniejsza działalność Komitetu na terenie czwartego okręgu i obawa przed wykryciem spisku przez Turków. Na spotkaniu tym zapada ostateczna decyzja. Powstanie ma wybuchnąć 1 maja. Postanowiono również, że jeżeli Turcy wpadną na trop spiskowców wcześniej, niezwłocznie ma się rozpocząć walka zbrojna. I tak się właśnie stało…
Krwawy List i Powstanie Kwietniowe.
Obawy powstańców o wyciek informacji do władz tureckich okazały się całkiem słuszne. Jeden z uczestników zebrania w Oboriszte, skuszony sporą zapłatą, sprzedaje Turkom swoich towarzyszy. 19 kwietnia Turcy wysyłają do Kopriwszticy oddział konnicy z rozkazem pojmania spiskowców. Zgodnie z postanowieniem z Oboriszte, Todor Kableszkov organizuje oddział, wraz z którym napada na Turków 20 kwietnia. Tego dnia, używając krwi zabitego wroga, pisze pismo, które historia zapamięta jako „Krwawy List”. Tym samym objawia wszem i wobec, iż Bułgarzy powstali. Według Zachariego Stojanova, list miał taką oto treść.
„Bracia!
Wczoraj do wsi przybył Nedżeb aga z Płowdiw, który chciał zaaresztować kilka osób wraz ze mną. Jako że byłem świadom waszych postanowień, powziętych na zebraniu w Oboriszte, zwołałem kilku junaków i po tym, jak się uzbroiliśmy, ruszyliśmy w stronę konaku, który napadliśmy, zabiliśmy mudira i kilku zaptijów… Teraz, gdy piszę to pismo, sztandar powiewa nad konakiem, strzelby grzmią w towarzystwie cerkiewnych dzwonów, a junacy całują się ze szczęścia na ulicach!… Jeśli Wy, bracia, jesteście prawdziwymi patriotami i apostołami wolności, idźcie za naszym przykładem i w Panagiuriszte…
Kopriwsztica, 20 kwietnia 1876 roku
T. Kableszkov.”
Pod podpisem Kableszkova widniały słowa innego rewolucjonisty:
„Byłem naocznym świadkiem, kiedy dokonywało się wyżej powiedziane w liście Todora. Wyruszam do Klisury czynić to samo.
N. Karadżov.”**
Po otrzymaniu listu Benkowski bezzwłocznie formuje konny oddział, z którym wyrusza w teren, by wzniecać powstanie. Kolejne wsie przyłączają się do buntu, a żądni wolności Bułgarzy zasilają oddział Benkowskiego. Turcy nie każą długo na siebie czekać. Przeciw powstańcom zostają skierowane znaczne siły słynących z okrucieństwa Baszybuzuków oraz regularne wojska osmańskie. Rozpoczyna się rzeź. Tłumiąc bunt najeźdźca nie cofa się przed drastycznymi rozwiązaniami. Palone są wioski, mordowane całe rodziny. Oddział Benkowskiego, stoczywszy jedną zwycięską bitwę z Turkami (w okolicach miejscowości Petricz), zmuszony jest szukać schronienia w górach. Dowódca ginie 12 maja, zastrzelony w kolejnej z potyczek. Bułgaria traci jedną ze swych najbardziej znamienitych postaci, symbol poświęcenia dla idei i oddania sprawie narodowej.
Ogółem w czwartym okręgu pod bronią staje osiem do dziesięciu tysięcy ludzi. Turcy wysyłają osiemdziesiąt tysięcy Baszybuzuków i dziesięć tysięcy żołnierzy armii regularnej. Wieś po wiosce, miasteczko po miasteczku, powstańcy są rozbijani, a ludność cywilna masakrowana. Najdłużej, bo aż trzy tygodnie broni się miejscowość Bracigovo, lecz i tutaj ciężkie walki kończą się rozbiciem Bułgarów. Kiedy klęska staje się jasna, mniejszym grupom udaje się zbiec w góry. Jednak wielu bojowników kończy na szubienicach bądź ginie od kul wroga. Częstą praktyką, mającą na celu zastraszenie ludności cywilnej, jest odcinanie i wystawianie głów przywódców na widok publiczny. Tak Turcy postępują między innymi z ciałem Benkowskiego.
W pozostałych okręgach powstanie nie ma tak masowego zasięgu. Są miejsca, gdzie w ogóle nie wybucha. Takim przykładem jest okręg trzeci, gdzie nie doszło do zrywu z powodu ogromnej ilości tureckiego wojska zgrupowanego w tym regionie i oczekującego na konflikt z Serbią. W okręgu slivenskim zamiast planowanego powszechnego zrywu organizują się niewielkie czety, które w starciach z wrogiem nie mają większych szans. W okręgu pierwszym jest trochę lepiej, organizują się oddziały liczące nawet po kilkuset bojowników. Warto wspomnieć obronę Driankovskiego Monasteru, gdzie oddział liczący dwustu powstańców przez dziewięć dni odpierał ataki dziesięciu tysięcy żołnierzy regularnej armii i Baszybuzuków. Turcy, nie mogąc przełamać obrony, po prostu podpalają Monaster. Giną obrońcy oraz cywile.
Wolność albo śmierć.
To hasło, wyszywane złotymi nićmi na powstańczych sztandarach, stało się hasłem proroczym. Powstanie zostało krwawo stłumione. Różne źródła mówią nawet o 70 tysiącach zabitych, choć historycy szacują liczbę ofiar na 30 tysięcy. Spalonych zostało 80 miejscowości, a około 200 zniszczonych całkowicie. Pomimo całkowitej klęski militarnej Powstania Kwietniowego, osiągnęło ono swój główny cel. Wreszcie Europa usłyszała głos narodu, który w zakątku naszego kontynentu od lat cierpiał pod butem zaborcy. Szerokim echem odbiły się brutalne metody, jakich używali Turcy do tłumienia powstania. Wydarzenia z Bałkanów trafiły do zachodniej prasy, a kwestia Bułgarii była istotnym punktem Konferencji Konstantynopolitańskiej z przełomu 1876 i 1877 roku. Odstąpienie Turcji od postanowień tej konferencji było jedną z przyczyn wybuchu wojny rosyjsko–tureckiej, po której Bułgaria odzyskała niepodległość. Z perspektywy czasu śmierć tych dzielnych ludzi nie poszła więc na marne, a ich poświęcenie i oddanie zasługuje na pamięć i szacunek.
*Daty są podane w starym stylu, czyli według kalendarza juliańskiego. W wielu miejscach podawane są daty zgodne z kalendarzem gregoriańskim, jednak ze względu na to, że historia zapamiętała i nazwała powyższe wydarzenia Powstaniem Kwietniowym, zdecydowałem się na stare datowanie.
**Jest to moje tłumaczenie Krwawego Listu.
I jeszcze ciekawostka.
Na skanie tej pocztówki widzimy pierwszy oddział artylerii bułgarskiej. Nazywa się to Chereshevoto topche (Czereszewoto Topocze) - czereśniowa kulka. A to dlatego, że działa te zostały zrobione... z pni drzew czereśniowych. Nośności podobnież miały do pięciuset metrów, co do celności, zdania naocznych świadków spisane w źródłach są podzielone
A tak poważniej, to często, przy okazji różnych rocznic (choćby Powstania Warszawskiego), podnoszony jest argument bezsensowności podjęcia działań zbrojnych, ze względu na brak jakichkolwiek szans powodzenia. Wtedy to zazwyczaj przychodzi mi do głowy "Ej, a wiesz, że byli kiedyś kolesie, którzy postanowili postawić się Imperium Tureckiemu i strzelać do nich z wydrążonych pni drzew?
Każdy naród ma w swojej historii wydarzenia, które kształtują jego wartości, dumę czy charakter. Uosabiają ducha i potrafią jednoczyć pokolenia wokół idei im towarzyszących. 20 kwietnia* 1876 roku malutki naród, żyjący od ponad czterystu lat pod panowaniem tureckiego najeźdźcy, rzuca wyzwanie wielkiemu imperium. Temu narodowi przyświeca jeden cel – Wolność. Poniższymi linijkami chciałbym upamiętnić zryw tych dzielnych ludzi. Ogrom prac, jakie w przygotowanie powstania włożyli tacy ludzie jak Giorgi Benkowski, Baczo Kiro, Hristo Botev, Panajot Volov i wielu innych pozwala wierzyć, że dążenie do wyznaczonego celu daje siłę i motywację, jaką potrafi dać tylko Idea.
Wydaje mi się dość oczywistym, iż powstańcy mieli świadomość, że zrywem tym nie pokonają Imperium Osmańskiego. Celem nadrzędnym było uświadomienie społeczności międzynarodowej, że tam, na Bałkanach, jest mały naród, który od lat cierpi pod butem zaborcy. I cel ten osiągnęli w stu procentach. Już w następnym roku po powstaniu, w 1877, wybuchła wojna rosyjsko–turecka, a w 1878 na mapę Europy wróciła niepodległa Bułgaria.
W przededniu.
Państwo tureckie słabło. W połowie lat siedemdziesiątych XIX wieku imperium stawiało czoła licznym problemom ekonomicznym. Dług u zagranicznych wierzycieli rósł, korupcja w aparacie administracyjnym kwitła w najlepsze, a kasa świeciła pustkami. Wielka Porta postanowiła zwiększyć podatki w imperium. Zwyczajowo nowe obciążenia trafiały przede wszystkim na barki narodów podbitych, a w szczególności ludów chrześcijańskich. W 1875 roku wybuchło powstanie na terenach Bośni i Hercegowiny. W tym samym czasie z Rumunii do Istambułu wyruszyła grupa Bułgarów z celem zamordowania sułtana i podpalenia miasta. Akcję ostatecznie odwołano, Hristo Botev uznał, że takie działania byłyby raczej kompromitacją ruchu narodowowyzwoleńczego niż jakąkolwiek kartą przetargową dla Sprawy. W końcu tegoż roku również na terenie Bułgarii w regionie Starej Zagory doszło do zrywu, jednak powstanie zostało szybko stłumione.
Ten okres to również coraz częstsze zagraniczne podróże Bułgarów. Mając styczność z szeroko pojętą kulturą, sztuką, edukacją czy handlem, widzą i pragną czegoś więcej. Pragną wolności dla swego narodu. Wszystkie te znaki wiodą ku jednemu, masowemu buntowi przeciw okupacji tureckiej.
Fundamenty pod nadchodzące powstanie zostają wylane w miejscowości Giurgievo, gdzie 11 listopada 1875 roku rozpoczyna działalność Guirgievski Komitet Rewolucyjny pod wodzą Stefana Stambolova. W jego skład wchodzą liczące się postaci ruchu Bułgarskiego Odrodzenia Narodowego, takie jak Panajot Volov, Giorgi Benkowski, Nikola Obretenov czy Stojan Zaimov. W krótkim czasie powstaje plan działania, który zakłada podział Bułgarii na pięć okręgów rewolucyjnych. Są to:
1. Okręg Tyrnowski, którego apostołem, czyli dowódcą, mianowano Stefana Stambolova;
2. Okręg Slivenski, z apostołem Ilarionem Dragostinovem;
3. Okręg Vraczanski, z apostołem Stojanem Zaimovem;
4. Okręg Płowdiwski, z apostołem Panajotem Volovem;
5. Przewidywany okręg piąty, Sofijski, nigdy nie wyszedł poza plany powstańców. Jego apostołami mieli zostać Nikola Obretenov i Nikola Slavkov.
Komitet rozpatruje trzy ewentualne daty rozpoczęcia walk – 11 kwietnia, 1 maja i 11 maja. Po uzgodnieniu większości szczegółów, działacze Komitetu przedostają się na tereny Bułgarii, by w swych okręgach przygotowywać faktyczny bunt, wyjść poza strefę spisków i zająć się realną pracą w terenie.
Ze wszystkich okręgów rewolucyjnych najlepiej przygotowany do powstania był okręg czwarty, Płowdiwski. Wkrótce po przyjeździe z Giurgievo rewolucjoniści postanawiają przenieść centralę okręgu do miejscowości Panagiuriszte. Główne powody są dwa. Po pierwsze, okolica jest znacznie spokojniejsza, Turcy nie przejawiają tam zbyt dużej aktywności. Po drugie, lokalna społeczność jest dużo bardziej zmobilizowana i skora do działań. Organizacją buntu w czwartym okręgu zajmuje się kwiat ruchu wyzwoleńczego – Giorgi Benkowski, Todor Kableszkov i Panajot Volov. Działania przebiegają sprawnie i szybko udaje się stworzyć większą siatkę rewolucyjną. Niestety, w pozostałych okręgach nie idzie to tak łatwo – są spore problemy z komunikacją, czego efektem jest dużo gorsze przygotowanie do walki. Historycy, jak rzadko, są niemal jednogłośnie zgodni twierdząc, że to właśnie problemy z koordynacją działań pomiędzy okręgami były główną przyczyną pogromu powstania.
14 kwietnia 1876 roku Giorgi Benkowski zwołuje zebranie rewolucjonistów we wsi Oboriszte, nieopodal Panagiuriszte. Powodem takiego wyboru jest coraz intensywniejsza działalność Komitetu na terenie czwartego okręgu i obawa przed wykryciem spisku przez Turków. Na spotkaniu tym zapada ostateczna decyzja. Powstanie ma wybuchnąć 1 maja. Postanowiono również, że jeżeli Turcy wpadną na trop spiskowców wcześniej, niezwłocznie ma się rozpocząć walka zbrojna. I tak się właśnie stało…
Krwawy List i Powstanie Kwietniowe.
Obawy powstańców o wyciek informacji do władz tureckich okazały się całkiem słuszne. Jeden z uczestników zebrania w Oboriszte, skuszony sporą zapłatą, sprzedaje Turkom swoich towarzyszy. 19 kwietnia Turcy wysyłają do Kopriwszticy oddział konnicy z rozkazem pojmania spiskowców. Zgodnie z postanowieniem z Oboriszte, Todor Kableszkov organizuje oddział, wraz z którym napada na Turków 20 kwietnia. Tego dnia, używając krwi zabitego wroga, pisze pismo, które historia zapamięta jako „Krwawy List”. Tym samym objawia wszem i wobec, iż Bułgarzy powstali. Według Zachariego Stojanova, list miał taką oto treść.
„Bracia!
Wczoraj do wsi przybył Nedżeb aga z Płowdiw, który chciał zaaresztować kilka osób wraz ze mną. Jako że byłem świadom waszych postanowień, powziętych na zebraniu w Oboriszte, zwołałem kilku junaków i po tym, jak się uzbroiliśmy, ruszyliśmy w stronę konaku, który napadliśmy, zabiliśmy mudira i kilku zaptijów… Teraz, gdy piszę to pismo, sztandar powiewa nad konakiem, strzelby grzmią w towarzystwie cerkiewnych dzwonów, a junacy całują się ze szczęścia na ulicach!… Jeśli Wy, bracia, jesteście prawdziwymi patriotami i apostołami wolności, idźcie za naszym przykładem i w Panagiuriszte…
Kopriwsztica, 20 kwietnia 1876 roku
T. Kableszkov.”
Pod podpisem Kableszkova widniały słowa innego rewolucjonisty:
„Byłem naocznym świadkiem, kiedy dokonywało się wyżej powiedziane w liście Todora. Wyruszam do Klisury czynić to samo.
N. Karadżov.”**
Po otrzymaniu listu Benkowski bezzwłocznie formuje konny oddział, z którym wyrusza w teren, by wzniecać powstanie. Kolejne wsie przyłączają się do buntu, a żądni wolności Bułgarzy zasilają oddział Benkowskiego. Turcy nie każą długo na siebie czekać. Przeciw powstańcom zostają skierowane znaczne siły słynących z okrucieństwa Baszybuzuków oraz regularne wojska osmańskie. Rozpoczyna się rzeź. Tłumiąc bunt najeźdźca nie cofa się przed drastycznymi rozwiązaniami. Palone są wioski, mordowane całe rodziny. Oddział Benkowskiego, stoczywszy jedną zwycięską bitwę z Turkami (w okolicach miejscowości Petricz), zmuszony jest szukać schronienia w górach. Dowódca ginie 12 maja, zastrzelony w kolejnej z potyczek. Bułgaria traci jedną ze swych najbardziej znamienitych postaci, symbol poświęcenia dla idei i oddania sprawie narodowej.
Ogółem w czwartym okręgu pod bronią staje osiem do dziesięciu tysięcy ludzi. Turcy wysyłają osiemdziesiąt tysięcy Baszybuzuków i dziesięć tysięcy żołnierzy armii regularnej. Wieś po wiosce, miasteczko po miasteczku, powstańcy są rozbijani, a ludność cywilna masakrowana. Najdłużej, bo aż trzy tygodnie broni się miejscowość Bracigovo, lecz i tutaj ciężkie walki kończą się rozbiciem Bułgarów. Kiedy klęska staje się jasna, mniejszym grupom udaje się zbiec w góry. Jednak wielu bojowników kończy na szubienicach bądź ginie od kul wroga. Częstą praktyką, mającą na celu zastraszenie ludności cywilnej, jest odcinanie i wystawianie głów przywódców na widok publiczny. Tak Turcy postępują między innymi z ciałem Benkowskiego.
W pozostałych okręgach powstanie nie ma tak masowego zasięgu. Są miejsca, gdzie w ogóle nie wybucha. Takim przykładem jest okręg trzeci, gdzie nie doszło do zrywu z powodu ogromnej ilości tureckiego wojska zgrupowanego w tym regionie i oczekującego na konflikt z Serbią. W okręgu slivenskim zamiast planowanego powszechnego zrywu organizują się niewielkie czety, które w starciach z wrogiem nie mają większych szans. W okręgu pierwszym jest trochę lepiej, organizują się oddziały liczące nawet po kilkuset bojowników. Warto wspomnieć obronę Driankovskiego Monasteru, gdzie oddział liczący dwustu powstańców przez dziewięć dni odpierał ataki dziesięciu tysięcy żołnierzy regularnej armii i Baszybuzuków. Turcy, nie mogąc przełamać obrony, po prostu podpalają Monaster. Giną obrońcy oraz cywile.
Wolność albo śmierć.
To hasło, wyszywane złotymi nićmi na powstańczych sztandarach, stało się hasłem proroczym. Powstanie zostało krwawo stłumione. Różne źródła mówią nawet o 70 tysiącach zabitych, choć historycy szacują liczbę ofiar na 30 tysięcy. Spalonych zostało 80 miejscowości, a około 200 zniszczonych całkowicie. Pomimo całkowitej klęski militarnej Powstania Kwietniowego, osiągnęło ono swój główny cel. Wreszcie Europa usłyszała głos narodu, który w zakątku naszego kontynentu od lat cierpiał pod butem zaborcy. Szerokim echem odbiły się brutalne metody, jakich używali Turcy do tłumienia powstania. Wydarzenia z Bałkanów trafiły do zachodniej prasy, a kwestia Bułgarii była istotnym punktem Konferencji Konstantynopolitańskiej z przełomu 1876 i 1877 roku. Odstąpienie Turcji od postanowień tej konferencji było jedną z przyczyn wybuchu wojny rosyjsko–tureckiej, po której Bułgaria odzyskała niepodległość. Z perspektywy czasu śmierć tych dzielnych ludzi nie poszła więc na marne, a ich poświęcenie i oddanie zasługuje na pamięć i szacunek.
*Daty są podane w starym stylu, czyli według kalendarza juliańskiego. W wielu miejscach podawane są daty zgodne z kalendarzem gregoriańskim, jednak ze względu na to, że historia zapamiętała i nazwała powyższe wydarzenia Powstaniem Kwietniowym, zdecydowałem się na stare datowanie.
**Jest to moje tłumaczenie Krwawego Listu.
I jeszcze ciekawostka.
Na skanie tej pocztówki widzimy pierwszy oddział artylerii bułgarskiej. Nazywa się to Chereshevoto topche (Czereszewoto Topocze) - czereśniowa kulka. A to dlatego, że działa te zostały zrobione... z pni drzew czereśniowych. Nośności podobnież miały do pięciuset metrów, co do celności, zdania naocznych świadków spisane w źródłach są podzielone
A tak poważniej, to często, przy okazji różnych rocznic (choćby Powstania Warszawskiego), podnoszony jest argument bezsensowności podjęcia działań zbrojnych, ze względu na brak jakichkolwiek szans powodzenia. Wtedy to zazwyczaj przychodzi mi do głowy "Ej, a wiesz, że byli kiedyś kolesie, którzy postanowili postawić się Imperium Tureckiemu i strzelać do nich z wydrążonych pni drzew?
--
"A poza tym sądzę, że należy ***** ***" Kato Starszy Folklor, legendy i historia Bułgarii. Po mojemu.
Pieprzysz Pan. Jest bardzo, bardzo dobrze 
