Jak powstawały filmy o panu Kleksie?

Macie ochotę przypomnieć sobie ten przekozacki seans? No, to spróbujmy znów wrócić do szkoły pana Kleksa, którą do życia na dużym ekranie przywołał Krzysztof Gradowski.

Wesoła książka napisana w niewesołym czasie

Jan Brzechwa, a właściwie Jan Lesman, napisał „Akademię pana Kleksa” w czasie okupacji. Aż trudno uwierzyć, że tak barwna, optymistyczna (no, może z wyjątkiem nieco posępnego zakończenia) powieść powstała w czasach, kiedy pisarz musiał się ukrywać.

Wiedząc, że jego nazwisko figuruje na liście poszukiwanych Żydów, Brzechwa z Warszawy uciekł do wsi Mianocice, gdzie zaszył się w dworku Hallerów. Do tego miejsca często z wizytą przyjeżdżał nie kto inny jak sam Oskar Schindler. Pisarz poznał go osobiście – niemiecki przedsiębiorca, który zasłynął jako człowiek, który uchronił od śmierci przeszło 1000 Żydów, zawsze nalegał, aby ukrywający się Brzechwa wspólnie ze wszystkimi uczestniczył w wieczerzach.



Później autor „Pchły Szachrajki” wrócił jednak do Warszawy, gdzie mając papiery pracownika niemieckiej kwiaciarni mógł nieco swobodniej poruszać się po mieście. Na plus przemawiał też fakt, że pisarz nie był… obrzezany.
Wkrótce po wybuchu w stolicy powstania Jan Brzechwa postanowił uciec w sielski, bezpieczny świat magii. W ten sposób narodziła się „Akademia Pana Kleksa”. Mimo że to zupełnie nierealna baśniowa kraina, pisarz przemycił tu jednak mocny fragment odwołujący się do tragicznych wydarzeń, których był świadkiem. Ale o tym zaraz.

„Nie będę was uczył tabliczki mnożenia, gramatyki ani innych przedmiotów. Ja otworzę wam głowy i naleję do nich oleju!”

- prof. Ambroży Kleks

Pan Kleks zwiedza radzieckie krainy

Za realizację wydanej w 1946 roku książki, podobnie jak następnej, napisanej piętnaście lat później, zabrał się reżyser Krzysztof Gradowski. Produkcja była wynikiem współpracy polskich filmowców z filmowcami radzieckimi. W tamtych czasach sama próba przeniesienia na ekran fantastycznych wizji, co to się wykluły w głowie Brzechwy, była niczym porywanie się z motyką na słońce. Nie dysponowaliśmy wtedy techniką, która byłaby w stanie tchnąć życie w większość szalonych pomysłów pisarza. A jednak się udało.



Filmy o panu Kleksie kręcono zarówno w halach filmowych, jak i w plenerach. A te ostatnie były niezwykle efektowne – gmach szkoły brodatego profesora to na przykład pałac w Nieborowie (chociaż za jego wnętrza robiły specjalnie zbudowane plany w łódzkim centrum filmowym), a swoje słynne podróże ekscentryczny nauczyciel odbywał po krainach ZSRR – po Armenii, Krymie czy Kaukazie! Zahaczył też o Bułgarię.

https://www.youtube.com/watch?v=691nPyp7hzw

Piotr Fronczewski niezbyt miło wspominał swój udział w tych filmach

Kim byłby Kleks bez niebywałej charyzmy Piotra Fronczewskiego? No, cóż, mógłby być na przykład… Janem Kobuszewskim! Niestety (a może na szczęście?), z przyczyn zdrowotnych musiał on zrezygnować z propozycji wcielenia się w tę postać.



Na jego miejscu pojawił się 38-letni wówczas Fronczewski. Co go wyróżniało z całej watahy innych, doskonałych aktorów? Głos! Odtwórca roli profesora Ambrożego od najmłodszych lat użyczał go różnym bohaterom audycji radiowych, równocześnie jednak rozwijał swój talent sceniczny, występując na teatralnych deskach.
Aktor nie zdawał sobie sprawy, jak uciążliwą pracą będzie odtwarzanie roli Kleksa. Najgorszą zmorą okazała się… charakteryzacja. Dolepiana czupryna i gęsta broda były szczególnie upierdliwe podczas profesorskiej podróży do królestwa Aptekarii, czyli do Erewania, gdzie biednemu artyście ukrytemu pod frakiem kazano w 40-stopniowym upale paradować przed kamerą.



Jeszcze gorzej sytuacja wyglądała w Bułgarii, gdzie aktor musiał tańczyć na pokładzie statku. Podczas zdjęć nawaliła krótkofalówka, więc operator kamery umieszczonej w unoszącym się nad planem helikopterze musiał dawać znaki za pomocą rąk. Problem tylko w tym, że nikt nie wcześniej nie ustalił szczegółów takiej „awaryjnej” sygnalizacji. W efekcie na miotanym falami pokładzie, w największym upale, aktorzy tańczyli tylko wówczas, gdy operator dawał znaki „stop”. Po wielu godzinach pracy dopiero sprawa wyszła na jaw i całą robotę trzeba było zacząć od nowa…

https://www.youtube.com/watch?v=6PcMx3LYqvA

Gdyby nie „Akademia”, nikt nie usłyszałby nigdy o Franku Kimonie!

Wszystkie kwestie i piosenki, które usłyszeliśmy w filmie, nagrywane były z playbacku. Tak zwany „pilot”, czyli wstępne dialogi (nierzadko zagłuszane przez uwagi reżysera), rejestrowane były na planie, a dopiero później nakładano na to utrwalone na taśmie kwestie ze studia. Taki zabieg ułatwiał pracę – szczególnie podczas nagrywania śpiewanych fragmentów. Przy okazji – w większości scen, w których słyszymy chórki, w rzeczywistości najczęściej wykonawcą jest tylko jedna osoba, którą wielokrotnie nagrano podczas śpiewania różnymi tonami głosu.



Wróćmy jednak do Franka Kimono, bo to o nim przecież my tu… Pomysłodawcą tej postaci był kompozytor Andrzej Korzyński. To ten sam człowiek, który wepchnął w gardło Marka Kondrata „Mydełko Fa”. Siala-la-la-la ♫ Pomysł, aby to Fronczewski użyczył swego strun głosowych Frankowi narodził się właśnie na planie „Akademii Pana Kleksa”, a teksty wykonywanych przez niego kompozycji współtworzył sam reżyser filmu – Krzysztof Gradowski. Dalszą historię wszyscy znamy – podobnie jak wspomniane „Mydełko”, z zamierzenia parodystyczny zabieg wykpienia muzyki chodnikowej, potraktowany został całkiem serio, a rozśpiewanego aktora usłyszeć można było na każdym dancingu.

„Aptecos” - czyli zabytkowa apteka

Na czas zdjęć kręconych w Erewaniu, scenarzyści zdecydowali się na umieszczenie wielkiego napisu „Aptecos” na górze ruin pewnej świątyni. Po zakończeniu ujęć okazało się, że zabrakło dźwigu, z pomocą którego można by było tę dekorację usunąć.



Gonieni czasem filmowcy machnęli więc na to ręką i pozostawili po sobie tę pamiątkę. Napis pewnie by został tam do dziś, gdyby nie turyści, którzy wierząc, że mają do czynienia z pozostałościami po najstarszej aptece na świecie, z wypiekami na twarzy fotografowali ten nieszczęsny obiekt… Trzeba było rekwizyt usunąć, aby ich wyprowadzić z błędu.

https://www.youtube.com/watch?v=AhmLHRCV3KU

Marsz wilków - mały koszmar z dzieciństwa

Pamiętacie mrożącą krew w naszych dziecięcych żyłach scenę maszerujących w takt heavy-metalowych dźwięków kompozycji TSA wilkołaków? Reżyser dobrze przedstawił wizję Brzechwy, który umieszczając w swojej książce ten fragment ewidentnie odwołał się do koszmaru okupacji. W książce prawowity następca tronu zaatakowanego królestwa próbuje nie dopuścić do wilczej inwazji i wzywa na pomoc swoje siostry. Bez odzewu, niestety. Ta sytuacja bardzo przecież przypominała bierną reakcję „sojuszników” Polski w chwili najazdu wojski hitlerowskich na nasz kraj.

https://www.youtube.com/watch?v=oX-qDh5opAM

To zresztą nie koniec aluzji – początek końca Akademii ma miejsce w dniu, w którym grany przez Leona Niemczyka golarz Filip wprowadza za mury szkoły skonstruowanego przez siebie robota Adolfa (w książce nosi on inne imię - Alojzy), który to szybko zamienia życie jej uczniów w prawdziwe piekło. Intruz, o którym mowa, zagościł w kleksowej uczelni w tym samym dniu, w którym Niemcy najechali na Polskę, czyli 1 września!

Dzik jest dziki, dzik jest zły!

To chyba najbardziej pamiętna scena z pierwszej odsłony przygód słynnego profesora. Mówimy oczywiście o lekcji kleksografii, czyli znakomite połączenie kreskówkowej animacji ze scenami odgrywanymi przez aktorów z krwi i kości. Oczywiście najlepszym przykładem takiego zabiegu jest film „Kto wrobił królika Rogera?”, jednak sama technika produkowania takiej magii jest starsza, niż mogłoby się wydawać. Już w 1900 roku w studiu Thomasa Edisona nakręcono niemy film pt. „Enchanting Drawing”, w którym to narysowane na kartce przez aktora przedmioty nagle ożywają.



Nie zmienia to jednak faktu, że tego typu triki były u nas rzadkością. Za całą kreskówkową sekwencję, którą możemy podziwiać podczas zajęć z kleksografii, odpowiedzialny jest reżyser rysunkowych filmów – Jan Steliżuk. Na przezroczystych kalkach trzeba było narysować 5040 układających się w animację malowideł idealnie pokrywających się z zachowaniem aktorów obecnych na planie.


Efekt do dziś robi wrażenie!

https://www.youtube.com/watch?v=K2Jb6-wfgfs

Zanim pan Kleks wyruszył w swoje podróże, a następnie podbił kosmos, pierwsza część filmu zwabiła do kin ponad 14 milionów widzów, lądując w dziesiątce najlepiej sprzedających się produkcji w polskich kinach sprzed 1989 roku!



To jak? Proponuję zmrużyć nieco oko (nie ma co się czarować - niektóre fragmenty tych leciwych produkcji trącą już myszką), zarzucić kilka kleksowych piegów i ponownie, u boku szalonego profesora, ruszyć na poszukiwanie bajkowych przygód!

https://www.youtube.com/watch?v=Qxs_gn87iwg

Swoją drogą – pewnie niektórzy czepią się, że mam czelność porównywać magiczne piegi do LSD, ale to w końcu pod ich wpływem pan Kleks wysłał w kosmos swoje trzecie oko. Goddamit! Coś musiało być na rzeczy! ;)





Źródła: 1, 2